بحران در کمین روستاها؛ حکمرانی خوب در اولویت دولت قرار گیرد - وبلاگ دیدنی ها

به گزارش وبلاگ دیدنی ها، در ادبیات توسعه، حکمرانی خوب موضوع مهم و اساسی تلقی می گردد. حکمرانی مجموعه ای از اقدامات فردی و نهادی، عمومی و خصوصی برای برنامه ریزی و اداره مشترک امور است و فرآیند مستمری از ایجاد تفاهم میان منافع متفاوت و متضاد است که در قالب اقدامات مشارکتی و سازگار حرکت می نماید و شامل نهادهای رسمی و ترتیبات غیررسمی و سرمایه اجتماعی شهروندان است (UN-HABITAT,2002,p5). هنگامی که واژه حکمرانی به کاربرده می گردد باید به دو نکته توجه گردد: نخست اینکه، حکمرانی، حکومت نیست. حکمرانی به عنوان یک مفهوم، معین می سازد که قدرت در داخل و خارج از اقتدار رسمی و نهادهای حکومت وجود دارد. غالباً، حکمرانی سه گروه اصلی از بازیگران را شامل می گردد: حکومت، بخش خصوصی و جامعه مدنی. دوم اینکه، حکمرانی بر فرآیند تأکید دارد و معین می سازد که تصمیمات با توجه به روابط پیچیده بین تعدادی از بازیگران با اولویت ها و سلایق متفاوت گرفته می شوند. حکمرانی، توافقی را بین اولویت ها و سلایق رقیب و متضاد برقرار می نماید و این، اساس و شالوده مفهوم حکمرانی است (UN-HABITAT,2002,p6).

برای اداره امور عمومی دو پارادایم وجود دارد: در پارادایم نخست که حکومت نام دارد مسئولیت تمام امور را بر عهده دارد. حکومت موظف است که تمام خدمات را برای جامعه مدنی و یا شهروندان فراهم کند. در پارادایم دوم که حکمرانی نام دارد مسئولیت اداره عمومی میان سه نهاد حکومت، جامعه مدنی و بخش خصوصی تقسیم شده است، ضمن آنکه هر سه بخش مذکور در تعامل با یکدیگر قرار دارند به گونه ای که ضعف و قدرت بیش ازحد یکی از آن ها تعادل اجتماعی را بر هم خواهد زد. لذا ایجاد ارتباط و تعادل لازم و تفکیک وظایف هر یک از این سه بخش امکان بهتر زیستن را در یک جامعه مطلوب فراهم خواهد نمود (ایمانی جاجرمی و دیگران، 1381، ص 9).

اصول بنیادین حکمرانی خوب که دنیای اند شامل احترام به حقوق بشر و حقوق زنان، رعایت اصل حاکمیت قانون، وجود فضای آزاد سیاسی، مشارکت، مدارا، تساهل و بردباری، پاسخگویی، شفافیت و کارآمدی و مؤثر بودن نظام اداری است. مباحث مربوط به حکمرانی خوب بسیار گسترده اند و شامل موضوعاتی مختلفی می شود. موضوع مدیریت بحران یکی از موضوعاتی است که تعامل و همکاری هر سه نهاد حکومت، جامعه مدنی و بخش خصوصی را در قالب مفهوم حکمرانی ایجاب می نماید. تعداد ذینفعان متفاوت، اولویت ها، منافع و سلایق متفاوت و گاها متضاد باهم و پیچیده در میان آنان طلب می نماید فرآیندی برای توافق میان ذینفعان مختلف طراحی و اجرا شود یعنی همان حکمرانی خوب، تا بحران مدیریت شود و کمترین هزینه (ازنظر اقتصادی، اجتماعی و توسعه ای) برحسب مکان و فعالیت وارد شود.

فرآیند پیش بینی و پیشگیری از وقوع بحران، برخورد و مداخله در بحران و سالم سازی بعد از وقوع بحران را مدیریت بحران گویند. مدیریت بحران علمی کاربردی است که به وسیله مشاهده مستمر و هوشمند بحران ها و تجزیه وتحلیل آن ها در جستجوی یافتن ابزاری است که به وسیله آن ها بتوان از بروز بحران ها، پیشگیری نمود و یا در صورت بروز آن در خصوص کاهش اثرات آن آمادگی لازم امدادرسانی سریع و بهبودی اوضاع اقدام نمود. درواقع بحران احتیاجمند مدیریت است، ازاین جهت که بحران ها آثار مخربی دارند و مردمی که تا قبل از بحران احتیاجمند یاری (انواع یاری های اقتصادی و غیراقتصادی) نبودند به محض وقوع بحران احتیاجمند یاری می شوند و ماهیت و پیامدهای آن ممکن است بلندمدت بوده و بعضی هم قابل جبران نباشد. بحران، حادثه ای که به طور طبیعی و یا توسط بشر به طور ناگهانی و یا به صورت فزاینده به وجود می آید و سختی و به مشقتی به جامعه انسانی به گونه ای تحمیل نماید که جهت رفع کردن آن احتیاج به اقدامات اساسی و فوق العاده است. حال این بحران می تواند ناشی از حوادث غیرطبیعی (ساخته دست بشر) و طبیعی باشد. با توجه به ویژگی ها و خصوصیات بحران و پیامدهای آن (جانی، اقتصادی و اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، محیط زیستی و توسعه ای)، مدیریت بحران نه انتخاب بلکه ضرورت است. چراکه برخلاف مدیریت ریسک، که شامل ارزیابی تهدیدهای احتاقتصادی و پیدا کردن بهترین راه جلوگیری از وقوع آن است، مدیریت بحران شامل برخورد با تهدیدها قبل، در حین و پس از وقوع بحران است. ازاین رو داشتن بینش و رویکرد بحران محور منجر به آن می شود که با خردورزی و به کارگیری دانش و علوم مختلف و مرتبط با بحران با رویکرد سیستمی در خصوص سناریوی بدترین حالت های قابل وقوع و درعین حال ارائه راه چاره های بی شمار بیانجامد. رویکرد سیستمی به همان معنای حکمرانی خوب است که هر سه رکن آن باهم در مدیریت بحران مشارکت فعال دارند.

در میان بحران های مختلفی که اتفاق می افتد اپیدمی بیماری یکی از بحران هایی است که همیشه در طول تاریخ بشریت پیامدها و آثار نامطلوبی به همراه داشته به خصوص از جنبه جان باختگان و از دست دادن سلامتی افراد همیشه موردتوجه بوده است. به عنوان نمونه شیوع سندرم حاد تنفسی سارس در مارس 2003، تقریباً زندگی 8588 انسان را تحت تأثیر قرار داده و 724 مورد مرگ ومیر در سراسر دنیا را به همراه داشت. در حال حاضر نیز ویروس کووید 19 که از خانواده کروناویروس است در دسامبر 2019 در شهر ووهان چین با همه گیری در انسان شیوع پیدا کرد و در حال حاضر 209 کشورهای دنیا را با خود درگیر کرده است. تعداد زیادی جان باختند، شرایط اقتصادی کشورها رو به وخامت گذاشت، کمبود امکانات بهداشتی جلوه گر شد، تأمین امنیت غذایی و رفاه در معرض خطر قرارگرفته و بسیاری پیامدهای دیگر که هر روز دنیا شاهد آن است و تهدیدی برای زندگی بشری است.

در ایران نیز شیوع این ویروس رسماً در تاریخ 29 بهمن 1398 تأیید شد و همه استان های کشور درگیر آن شده اند. گستردگی شیوع ویروس در تمامی استان های کشور احتیاجمند مدیریت هوشمند و کارآمد است تا در زمان مناسب، اقدام مناسب برای کنترل و مدیریت بحران اعمال شود. آنچه مسلم است الگو و شیوه مدیریت بحران برحسب مناطق و شهری و روستایی با توجه به عوامل مختلف فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، زیرساخت ها، اقلیم و جغرافیا و مؤلفه های تهدیدکننده شیوع بیماری بایستی متفاوت باشد. طراحی این الگوها و پیاده سازی، نظارت، کنترل و ارزیابی آن به طور یقین توسط حاکمیت بدون مشارکت سازمان های مردم نهاد، بخش خصوصی و مردمی امکان پذیر نخواهد بود. مقابله با ویروس کرونا مشارکت جمعی احتیاج دارد چون پیشگیری، قطع زنجیره انتقال ویروس، درمان و کاهش تهدیدها (اقتصادی و غیراقتصادی)، با فردیت انجام نمی شود، بایستی همه مشارکت کنند. شاید این تجربه ما را بعدازاین به سمت مشارکت بیشتر سوق داده و فردیت کمتر شود. به عبارتی حکمرانی خوب عملیاتی شود.

کنترل و مدیریت بحران شیوع ویروس کرونا در مناطق روستایی به چهار دلیل احتیاجمند مشارکت همه و حکمرانی خوب است. چرا؟

1: آنکه بر اساس آمار سرشماری سال 1395 در حدود 26 درصد جمعیت کشور در حدود 21 میلیون نفر در مناطق روستایی و عشایری زندگی می کنند. توزیع جمعیت روستایی حاکی از آن است که سهم جمعیت روستایی برحسب استان متفاوت است به طوری که بیشترین سهم جمعیت روستایی از کل جمعیت مربوط به استان سیستان و بلوچستان با 51 درصد سهم و کمترین با 5 درصد به استان قم اختصاص دارد. توزیع جمعیت و پراکندگی جمعیت در روستاهای مختلف احتیاجمند سیستم هوشمند و آنلاین برای مدیریت بحران شیوع ویروس کرونا و کاهش مبتلایان و افرادی است که جان خود را از دست می دهند. توجه به این نکته اهمیت دارد که توزیع این 21 میلیون نفر جمعیت روستایی در 62284 روستاست که مسافت و دروی آنان تا مراکز شهری و دسترسی به جاده برای رسیدن به شهر ازجمله تهدیدهای مبارزه با ویروس کرونا در مناطق روستایی است. گسترش چتر حمایتی (بهداشتی، درمانی، معیشتی و رفاه) برای این جمعیت با پراکندگی روستاها احتیاجمند مشارکت نهادهای مردم نهاد، بخش خصوصی و مردم است.

2: تعدادی از روستاهای کشور فاقد دسترسی به خدمات و امکانات بهداشتی در روستا و دسترسی به آب آشامیدنی سالم و آب برای شستشو می باشند. این روستاها هم از منظر دریافت اطلاعات و آگاهی در خصوص بیماری کرونا و هم توصیه های بهداشتی به وسیله خانه بهداشت در محرومیت هستند و در صورت ناقل بودن به بیماری به دلیل ارتباطات زیاد روستاییان باهم می توانند در سطح وسیعی بیماری را منتشر کنند. ازاین رو ضرورت دارد توجه ویژه به این روستاها شود. به دلیل عدم انتشار اطلاعات مرتبط به امکانات و تأسیسات آبادی های کشور در سرشماری سال 1395 نمی توان تصویری از شرایط امکانات بهداشتی روستاها ارائه نمود اما مشاهدات میدانی حاکی از آن است که در بعضی روستاهای کشور این امکانات در دسترس نیست. بر اساس اطلاعات سرشماری سال 1390 به عنوان نمونه برای استان سیستان و بلوچستان از 6553 آبادی دارای سکنه 15.4 درصد دارای خانه بهداشت،3.4 درصد دارای مرکز بهداشتی و درمانی،1.2 درصد دارای پایگاه بهداشت روستایی، 2.9 درصد دارای سامانه تصفیه آب می باشند. برای استان مرکزی از 1210 آبادی دارای سکنه 35.7 درصد دارای خانه بهداشت،11.5 درصد دارای مرکز بهداشتی و درمانی،3.7 درصد دارای پایگاه بهداشت روستایی و 23.6 درصد دارای سامانه تصفیه آب می باشند. این نمونه ای از کمبود امکانات بهداشتی در مناطق روستایی است. تهیه امکانات بهداشتی و توزیع آن، ترویج و اطلاع رسانی در خصوص ویروس و راه های مقابله با آن در خانه و محل کار برای این گروه از روستاییان با توجه به محدودیت نیروی انسانی و اقتصادی دولت و توجه به زمان و از دست ندادن فرصت ها، احتیاجمند مشارکت جامعه مدنی است.

3- گسترش ویروس و ترس و واهمه ناشی از آن در روستاها و توجه کمتر دولت به آن ها ممکن است باعث تخلیه بعضی روستاها شده که کانون های فراوری بخش کشاورزی است که هم امنیت غذایی و هم برقراری امنیت منطقه به دلیل تخلیه روستا را دچار مشکل ساخته و هزینه دولت برای برقراری امنیت را دوچندان می سازد. به خصوص این موارد در استان های مرزی کشور همانند سیستان و بلوچستان که از امکانات حداقلی بهداشتی روبرو هستند تهدید خطر جانی را شدید می نماید. ازاین رو ضرورت دارد با حضور سازمان های مدنی و بخش خصوصی توزیع عادلانه تری از حمایت های اجتماعی از روستائیان کشور رقم بخورد که جابجایی جمعیت کمتر اتفاق بیفتد.

4- هزینه هایی (آشکار و پنهان) که دولت به منظور درمان بیماری متقبل می شود از منابع درآمدی کشور است که می توانست سرمایه گذاری برای افزایش قدرت و توان بهداشتی جامعه شهری و روستایی شود. بنابراین برای کاهش این هزینه ها ضرورت دارد از شیوع آن جلوگیری شود. به عبارتی پیشگیری در اولویت قرار داده شود. پیشگیری به دلیل گستردگی موضوعات آن احتیاجمند همکاری میان حاکمیت، سازمان های مردم نهاد و بخش خصوصی است.

از طرف دیگر، شیوع ویروس کرونا و بیماری حاصل از آن تنها یک پدیده پزشکی نیست بلکه پدیده انسانی، اجتماعی، اقتصادی و توسعه ای است که در صورت نبود یک سیستم مدیریت هوشمند و روزآمد هزینه های فراوانی به کشور تحمیل کرده که در کوتاه مدت و میان مدت آن هزینه ها قابل جبران نیست. لذا ضرورت دارد حکمرانی خوب به منظور مدیریت بحران شیوع ویروس کرونا در مناطق روستایی کشور شکل گرفته و این مهم با همکاری دولت با جامعه محلی، نهادهای مدنی، بخش خصوصی امکان پذیر است. یکی از اصول حکمرانی خوب روستای، مشارکت و جلب یاری های مردمی در تصمیم سازی ها، تصمیم گیری ها، اجرا و نظارت بر فعالیت ها و اقدامات حکومت ها در روبرو با مدیریت بحران کروناویروس هست. توصیه های بین المللی توجه به این نکته توجه شده است که کشاورزان خرده پا و فقرا در شرایط بحران ویروس کرونا ازجمله اقشار آسیب پذیر بوده که احتیاجمند حمایت های اجتماعی هستند. فائو توصیه می نماید که سازوکارهایی برای یاری به این گروه از افراد جامعه توسط دولت ها طراحی و پیاده سازی شود، سازوکارهایی که ممکن است با توجه به شرایط موجود احتیاج به تغییر و اصلاح داشته باشد و یا ایجاد سازوکار جدیدی را ضرورت بخشد. بر اساس اطلاعات فائو 80 درصد فقرای دنیا را کشاورزان خرده پا تشکیل می دهند که در مناطق روستایی ساکن هستند. کشاورزان خرده پا با مسائل بسیاری ازجمله تأمین اقتصادی و سرمایه در گردش، بهره روی، تأمین معیشت و رفاه روبرو بوده و در شرایط بحرانی ویروس کرونا احتیاجمند حمایت اجتماعی هستند. حمایت اجتماعی مؤثر، کارآمد و هدفمند که با مشارکت حاکمیت، جامعه مدنی و بخش خصوصی برای ادامه و پایداری فراوری، تأمین معیشت، سلامت خانواده و امنیت غذایی کشور مورداحتیاج است. توجه به سازوکارهایی که بتواند حکمرانی خوب را پیاده سازی نماید ازجمله اولویت های شرایط کنونی جامعه ماست.