اشک دم مشک شاه عباس! - وبلاگ دیدنی ها

به گزارش وبلاگ دیدنی ها، دوره صفویه، یکی از ادوار مهم تاریخ ایران است؛ دوره ای که سرزمین ما بار دیگر وحدت و پیوستگی کامل خود را به دست آورد و همه اقوام ایرانی، زیر یک پرچم قرار گرفتند.

برای سفر با تور پوکت همراه ما باشید.

به گزارش، گسترش مذهب شیعه و روی آوردن عموم ایرانیان به این مذهب، زمینه اتحاد بیشتر دین و دولت را در عهد صفویه فراهم کرد. اقتداری که بی تردید پیامد این اتحاد بود، باعث شد که ایران پس از سال ها تحمل جنگ و جدال های مغولان، تیموریان و اقوام مهاجم، از زیر بار سنگین تفرقه، کمر راست کند و شکوفایی علمی و ادبی را از سر بگیرد. شاهان صفویه، عموماً، افرادی هنردوست و هنرپرور بودند و با حمایت آن ها، رونقی دوباره در عرصه معماری، نقاشی، خط و دیگر صنایع مستظرفه پدید آمد. در میان شاهان صفوی، شاه عباس یکم به دلیل اقدامات گسترده اش در ایجاد نظم و ثبات در کشور و تاراندن دشمنان از سرحدات و رونق بخشیدن به اقتصاد و هنر، جایگاه ویژه ای دارد. دوران سلطنت او را باید نقطه عطفی در تاریخ کشورمان به حساب آوریم. او پیروز شد برای نخستین بار پس از آغاز حکومت دودمان صفوی، عثمانی ها را به پشت سرحدات ایران براند و شکستی سخت و قاطع بر ازبکان مهاجم وارد آورد. با این حال، مورخان درباره شخصیت و ویژگی های اخلاقی شاه عباس یکم، سخنان و روایات فراوان و البته متضادی نقل نموده اند؛ روایاتی که چهره ای دوپهلو و اخلاقی دوگانه را از وی به نمایش می گذارد. در این نوشتار برآنیم تا مروری بر این ویژگی های اخلاقی داشته باشیم.

شاه عباس را باید یکی از خشن ترین پادشاهان تاریخ ایران بدانیم؛ او اصولاً با دشمن یا کسی که با وی سازگاری نداشت، اهل مماشات نبود. شاه عباس برای کشتن دشمنانش، از فجیع ترین و هولناک ترین شیوه ها استفاده می کرد. روایت اعدام مخالفان با استفاده از آدمخواران که توسط راقم این سطور، پیش از این، در همین صفحه به عرض خوانندگان محترم رسید، شاهدی بر این مدعاست. او حتی در این زمینه با پدرش هم شوخی نداشت و سلطان محمدخدابنده را، با وضعی اسفناک در قلعه ای محبوس کرد تا درگذشت. رفتار او در دوران سلطنتش، مصداق ضرب المثل المُلکُ عقیم (سیاست پدر و مادر نمی شناسد!) بود. به قول اسکندر بیک ترکمان، در عالم آرای عباسی، از بدو خلقت طینت آن جناب به جباری و قهاری سرشته شده، در سیاست (مجازات) مجرمان واجب السیاسه به فرمان قهرمان طبیعت عمل نموده، اصلاً در عقوبت گناهکاران و بی دولتان که جزو اعظم سپه داری و رعیت پروری است، به اغراض دنیوی و ملاحظه خاطر ارباب عزت و غیره، مسامحه و تأخیر جایز ندانسته و نمی داند. البته بسیاری از افرادی که توسط شاه عباس به مجازات می رسیدند، واجب السیاسه نبودند. وی در بیشتر مواقع شیوه ای غیرانسانی برای مجازات در نظر می گرفت. اسکندربیک ترکمان تصریح می کند: اگر به پدری حکم قتل پسر فرماید، همان لحظه فرمان قضا و قدر به امضا رسد و اگر پدری از روی شفقت ابوّت، تأخیر در قتل پسر جایز دارد، حکم برعکس آن فرماید و اگر او (پسر) نیز تعلل نماید، دیگری به قتل هر دو پردازد. رفتار جلادان شاه عباس، با نفس و خواسته اربابشان، مطابقتی غریب داشت؛ محمود افوشته ای نطنزی، مورخ عهد صفوی، در کتاب نقاوة الآثار فی ذکر الاخیار، درباره رفتار شیخ احمدآقا، یکی از دژخیمان شاه عباس که سخت مورد عنایت وی بود، می نویسد: کار سفاکی در آن ولایت بدانجا رسانید که زنان از ترس او بچه افکندند و بعضی زنان را که این حالت واقع نشد، شکم ایشان را شکافت و بچه به در آورد و بر سر نیزه کرد و در آن دیار، دَیّاری نگذاشت. طبعاً این زیاده روی در خشونت، خواست شاه عباس بود، وگرنه نوکران او، بدون اجازه ارباب، آب نمی خوردند. قساوت قلبی که از شاه صفوی بروز پیدا می کرد، هر مورخی را به شگفتی وا می دارد؛ دستور می داد اسیران را بر خلاف رأی مروّت و جوانمردی، پوست بکنند و مخالفانی، چون زهرمار سلطان را به حکم عباس یکم، زنده زنده در آب جوشاندند! نگاهی به این حرکات و سکنات، از شاه عباس یکم، چهره ای قسی القلب، سفاک و بی رحم در ذهن تداعی می کند، اما از عجایب شخصیت او که تنه به تنه تیمورلنگ می زند، روی دیگر اخلاق اوست که اصلاً قابل قیاس با شخصیتی که شرح آن را دادیم، نیست.

به رغم آن چه ذکر کردیم، شاه عباس گاه چنان رقّت قلب پیدا می کرد که از دیدن بریدن سر گوسفندی، متغیّر می شد و اشک می ریخت. به تعبیر نصرا... فلسفی در کتاب زندگانی شاه عباس، او همواره اشک در آستین داشت و در مناسبت های مختلف، از نثار آن خودداری نمی کرد! وقتی خبر هجوم ازبکان به خراسان را شنید، سخت متغیر شد و ساعتی را به گریه گذراند و هنگامی که شنید خلیل پاشا، سردار عثمانی، به مناطق همجوار اردبیل تاخته و به مرقد جدش، شیخ صفی الدین اردبیلی جسارت ورزیده است، خود را به آن شهر رساند و روی قبر شیخ صفی انداخت و ساعت ها گریست. این در حالی بود که پدرش، در حبس مشغول جان کندن بود، اما توجهی را در سلطان مقتدر صفوی بر نمی انگیخت. به نظر می رسد که این اشک دمِ مشک، بیش از آن که به کار احوالات دل و رقّت قلب شاه بیاید، در امور سیاست مورد استفاده قرار می گرفت. شاید روایت آنتونیو دوگوا، کشیش کاتولیک و سفیر فیلیپ سوم، پادشاه اسپانیا، در دربار صفوی، این وجه از رفتار شاه عباس را بهتر تفسیر کند. وی می نویسد که وقتی شاه به همراه خدم و حشم خود به کاشان رسید و خیل کاشانیان را شاد از ورود خود دید، سیلاب اشک ریخت تا جایی که برای پاک کردن آن، دست به آستین سفیر اسپانیا برد و احتمالاً، اشک و آب بینی خود را با پارچه لباس مشکی کشیش کاتولیک پاک کرد! آن گاه با صدایی بغض آلود به وی گفت: می بینی که این مردم چگونه با شادی و سرور از من استقبال می کنند؟ من شایسته این همه مهربانی نیستم و هر وقت گناهان بی شمار خود را به یاد می آورم، شدت غم و اندوه، دلم را از لباس تو نیز سیاه تر می کند. ای کاش مرد ساده درویشی بودم و با یک لقمه نان زندگی می کردم و پادشاه این سرزمین فراخ و این همه مردم که در کمال بی لیاقتی بر آنان حکومت می کنم، نمی بودم [!] مقایسه این جملات، با رفتار هایی که در فراز پیشین از شاه عباس روایت کردیم، پارادوکسی غریب و البته، طنزگونه را به نمایش می گذارد که حیرت آور است. به نظر می رسد، شاه عباس، مردی بود که بیش از دیگران، توان غلبه بر احساساتش را داشت و می توانست با مهار و استفاده از آن ها، در زمان های لازم، بهترین بهره را ببرد؛ شیوه ای که به یقین در توفیق وی سهمی عمده را ایفا می کرد.

منبع:خراسان